Powstanie ilindeńskie

Było to wystąpienie zbrojne Macedończyków przeciw tureckiej niewoli w 1903 roku. Było przygotowywane od 1893 roku, kiedy macedońscy patrioci stworzyli konspiracyjne ugrupowanie polityczno-wojskowe Wewnętrzna Macedońska Organizacja Rewolucyjna (WMOR). Należy wiedzieć, że powołała ona struktury we wszystkich okręgach Macedonii, między innymi szkoląc i uzbrajając czetników, a także działając w wywiadzie, propagandzie i dyplomacji w całej Europie. Współpracowała z socjalistami. Musiała stawić czoło nie tylko Turkom, ale i zakusom Serbów, Bułgarów oraz Greków, którzy uzurpowali sobie prawo do aneksji Macedonii, wysyłając tam w 1902 roku własne oddziały, niekiedy składające się z Macedończyków (na przykład probułgarscy wyrchowiści).

Decyzja o wybuchu powstania podjęta została na zjeździe WMOR w Salonikach 2-3 stycznia 1903 roku, a przypieczętowana, między innymi wskutek działań terrorystycznej organizacji Gemidża i fali tureckiego odwetu, na kongresie bitolskiego okręgu wojskowego, który odbył się 2-7 maja 1903 roku. Powstanie wybuchło 2 sierpnia (dzień św. Ilii, czyli Eliasza, stąd nazwa). Na jego czele stanęli A. Lozancev, D. Gruev i B. Sarafov (duży udział w przygotowaniach miał także G. Delcev, zabity w tureckiej zasadzce 4 maja). Powstańcy atakowali nieduże oddziały tureckie, przejmowali miejscowości zamieszkane przez większość chrześcijan, przerywali linie łączności i komunikacji okupanta, rekrutowali i szkolili czetników. Do najbardziej spektakularnych zwycięstw WMOR należało zajęcie Kruszewa oraz utworzenie tzw. Republiki Kruszewskiej, a także sukces odniesiony w bitwie pod Karbunicą. Powstańcy zostali wsparci przez Bułgarów i częściowo Albańczyków, byli natomiast zwalczani przez Greków.

Po 3 miesiącach zmagań Turcy skoncentrowali w Macedonii znaczne siły (około 200 000), zmuszając WMOR do poddania się. Grupy tzw. buszybuzuków dokonały licznych masakr ludności cywilnej. Plan większości przywódców powstania ilindeńskiego zakładał interwencję mocarstw zachodnich i wywalczenie autonomii w ramach państwa tureckiego. Pod wpływem opinii publicznej rządy państw zachodnich oraz Rosji wywarły nacisk na władze Turcji, zmuszając je do podpisania 10 stycznia 1904 roku planu zakładającego zmianę polityki wobec ludności chrześcijańskiej w Macedonii i międzynarodową kontrolę.

Powstanie ilindeńskie miało ważne znaczenie dla kształtowania się świadomości narodowej Macedończyków.