Mjr. Zygmunt Szendzielarz „Łupaszka” – biogram
Jedną z pierwszych postaci, które stają nam przed oczyma gdy słyszymy hasło „żołnierze wyklęci”, jest „Łupaszka” – przywódca legendarnej V Wileńskiej Brygady AK. Zygmunt Szendzielarz, bo tak w rzeczywistości się nazywał, to jedna z barwniejszych postaci polskiego podziemia niepodległościowego po II wojnie światowej.
Zygmunt urodził się 12 marca 1910 w Stryju, w rodzinie urzędnika kolejowego Karola Szendzielarza i Eufrozyny z domu Osieckiej. Po nauce w gimnazjach w Stryju i Lwowie wstąpił do Szkoły Podchorążych Piechoty w Ostrowi Mazowieckiej. W sierpniu 1934 r. był już podporucznikiem kawalerii, z przydziałem do 4 Pułku Ułanów Zaniemeńskich w Wilnie. Kontynuował karierę wojskową, którą łączył, jak wielu polskich oficerów w tamtych czasach, z występami w zawodach jeździeckich. W styczniu 1939 r. wziął ślub z Anną z domu Swolkień, z którą miał córkę Barbarę.
W składzie 4 Pułku Ułanów wziął udział w kampanii wrześniowej 1939 r. Po rozbiciu pułku 10 września przedostał się do tworzonej naprędce Brygady Kawalerii płk. Adama Zakrzewskiego, z którą toczył walki na Mazowszu, a następnie GO Kawalerii pod dowództwem gen. Władysława Andersa, z którą podjął próbę przedostania się na Węgry. Podczas tej próby dostał się jednak do niewoli niemieckiej, z której uciekł i ostatecznie trafił do Lwowa. Po kolejnej nieudanej próbie przedostania się na zachód wrócił do Wilna, gdzie wstąpił do konspiracji w ramach Związku Walki Zbrojnej. W tym czasie zaczął się posługiwać pseudonimem „Łupaszka”, który przejął po ppłk. Jerzym Dąbrowskim „Łupaszce” – dowódcy z okresu wojny polsko-bolszewickiej. Początkowo angażował się w organizację siatki wywiadowczej ZWZ/AK na Wileńszczyźnie, a od jesieni 1943 r. tworzył i dowodził 5 Wileńską Brygadą AK, nazywaną często „Brygadą Śmierci”. W tym okresie doszło do brutalnych walk z Niemcami i wspierającą ich policją litewską. Symbolem stała się wieś Dubinki, w której litewscy policjanci bronili się z domów prywatnych, skutkiem czego była duża ilość ofiar cywlinych, niesłusznie traktowanych czasem jako ofiary rzekomych zbrodni wojennych mjr Łupaszki. Jednocześnie V Wileńska Brygada AK przygotowywała się do akcji „Burza” i opanowania Wilna, do czego ostatecznie nie doszło.
W lecie 1944 r. Wileńszczyzna została opanowana przez Armię Czerwoną, a organy NKWD rozpoczęły poszukiwanie i rozbrajanie polskiej partyzantki, w tym V Wileńskiej Brygady mjr „Łupaszki”. W związku z ciężką sytuacją Brygada została tymczasowo rozwiązana w lipcu. Jednak już od jesieni Szendzielarz rozpoczął formowanie nowego oddziału, do walki z komunistami. Na wiosnę 1945 r. nowa V Wileńska Brygada AK liczyła ok. 200 żołnierzy i przeprowadzała ataki na posterunki MO, oddziały KBW, LWP, NKWD, UB i Armii Czerwonej. W jesieni 1845 r. „Łupaszka” skontaktował się z przebywającym w Gdańsku ostatnim komendantem Okręgu Wileńskiego AK, ppłk Antonim Olechnowiczem, i rozpoczął prace nad tworzeniem większego oddziału mającego walczyć na Podlasiu, Pomorzu i Mazurach. W ten sposób powstała 6 Brygada Wileńska AK i ostworzona została 5 Brygada, które od sierpnia 1946 r. działały razem. Po ciężkich akcjach odwetowych ze strony komunistów, „Łupaszka” w kwietniu 1947 r. przeszedł do życia cywilnego i udał się do Zakopanego. Pozostawał jednak w kontakcie z 6 Brygadą, którą informował o sytuacji w kraju.
W czerwcu 1948 r. nastąpiło rozpracowanie okręgu Wileńskiego AK przez UB oraz aresztowanie Szendzielarza w Osielcu pod Rabką. „Łupaszka” był przetrzymywany w więzieniu na Mokotowie przez 2, 5 roku. W wyniku oszczerczego procesu członków Wileńskiej Brygady AK został skazany na śmierć i rozstrzelany 8 lutego 1951 r. Miejsce pochówku przez długie lata nie było znane – dopiero w sierpniu 2013 r. IPN poinformował o znalezieniu i identyfikacji jego szczątków na kwaterze Ł („Łączce”) na cmentarzu powązkowskim. Został odznaczony orderem Virtuti Militari, oraz, pośmiertnie, Orderem Orła Białego. Jego postać została upamiętniona w kilku filmach dokumentalnych, nazwach ulic i pomnikach.
